Aşı Nedir, Neden Yapılır? Koruyucu Sağlığın Temelleri

Aşı Nedir?

Aşı, belirli bulaşıcı hastalıklara karşı bireyleri korumak ve bağışıklık sistemini güçlendirmek amacıyla geliştirilmiş biyolojik bir üründür. Genellikle hastalığa sebep olan bakteri veya virüs gibi mikroorganizmaların zayıflatılmış, öldürülmüş hallerini, toksinlerini veya bu mikroorganizmaların belirli proteinlerini içerir.

Vücuda enjekte edildiğinde veya ağız yoluyla verildiğinde, bağışıklık sistemini uyararak hastalığa neden olan gerçek mikrop ile karşılaşmış gibi tepki vermesini sağlar; bu tepki sonucunda vücut, hastalığa karşı koruyucu antikorlar üretir ve bir "bağışıklık hafızası" oluşturur. Böylece kişi ileride ilgili mikropla karşılaştığında, bağışıklık sistemi onu hızla tanıyıp etkisiz hale getirir ve hastalığın oluşmasını engeller veya çok daha hafif seyretmesini sağlar.

Aşı Neden Yapılır?

Aşılar, bireyleri belirli enfeksiyon hastalıklarına karşı koruyarak bu hastalıkların neden olabileceği ciddi sağlık sorunlarını, komplikasyonları, kalıcı sakatlıkları ve ölümleri önlemek amacıyla yapılır.

Vücudun bağışıklık sistemini, hastalığa yol açan gerçek mikropla karşılaşmadan önce onu tanıyıp savaşması için hazırlayan aşılar, sadece aşılanan kişiyi korumakla kalmaz, aynı zamanda toplumda hastalığın yayılmasını zorlaştırarak "toplumsal bağışıklık" (sürü bağışıklığı) oluşturulmasına yardımcı olur.

Bu durum, aşılanamayan veya aşıya yeterli yanıt veremeyen (örneğin bağışıklık sistemi zayıf olanlar, çok küçük bebekler gibi) hassas grupların da dolaylı yoldan korunmasını sağlar; böylece salgınların önüne geçilir, hastalıkların görülme sıklığı azaltılır ve hatta bazı hastalıkların tamamen ortadan kaldırılması hedeflenir.

Yetişkinler İçin Yapılan Düzenli Aşılar

Yetişkinlik döneminde de bağışıklık sistemini güçlü tutmak ve çeşitli hastalıklara karşı korunmak için düzenli aşılamalar önemlidir; bu aşılar genellikle belirli aralıklarla tekrarlanan tetanoz-difteri (Td) veya ek olarak boğmaca içeren (Tdap) pekiştirme dozlarını, özellikle risk grupları ve ileri yaştakiler için yıllık grip (influenza) aşısını, 65 yaş üstü ve kronik hastalığı olanlar için zatürre (pnömokok) aşısını içerir.

Ayrıca, kişinin sağlık durumu, mesleği, yaşam tarzı ve seyahat planlarına göre Hepatit A, Hepatit B, suçiçeği, KKK (kızamık-kızamıkçık-kabakulak), HPV (insan papilloma virüsü), meningokok ve zona gibi diğer aşılar da doktor tavsiyesiyle gündeme gelebilir.

Yetişkinler için önerilen başlıca düzenli ve duruma özel aşılar şunlardır:

• Tetanoz-Difteri (Td) veya Tetanoz-Difteri-Boğmaca (Tdap): Her 10 yılda bir pekiştirme dozu (Td) önerilir. En az bir defa Tdap aşısı yapılması, özellikle bebeklerle temas edecek yetişkinler için tavsiye edilir.
• İnfluenza (Grip): Özellikle 65 yaş üstü kişiler, kronik hastalığı olanlar (astım, diyabet, kalp hastalığı vb.), bağışıklığı baskılanmış kişiler ve sağlık çalışanları başta olmak üzere tüm yetişkinler için her yıl grip mevsimi öncesinde (genellikle sonbaharda) yapılması önerilir.
• Pnömokok (Zatürre): 65 yaş ve üzeri tüm yetişkinlere ve 65 yaş altındaki risk grubunda yer alan (kronik kalp, akciğer, karaciğer, böbrek hastalığı, diyabet, bağışıklık yetmezliği, dalağı alınmış kişiler, sigara içenler vb.) yetişkinlere önerilir. Konjuge (KPA) ve polisakkarit (PPA) olmak üzere tipleri vardır ve uygulama şeması doktor tarafından belirlenir.
• Hepatit B: Risk grubundaki yetişkinler (sağlık çalışanları, diyaliz hastaları, çoklu cinsel partneri olanlar, kronik karaciğer hastalığı olanlar, Hepatit B taşıyıcısıyla aynı evde yaşayanlar, damar içi madde kullananlar, belirli ülkelere seyahat edenler vb.) veya korunmak isteyen herkes için önerilir. Genellikle 3 dozluk bir aşı takvimi uygulanır.
• Hepatit A: Risk grubundaki yetişkinler (kronik karaciğer hastalığı olanlar, pıhtılaşma faktörü bozukluğu olanlar, Hepatit A'nın yaygın olduğu bölgelere seyahat edenler, riskli meslek grupları vb.) veya korunmak isteyen herkes için önerilir. Genellikle 6-18 ay arayla 2 doz şeklinde uygulanır.
• KKK (Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak): Daha önce bu hastalıkları geçirmemiş veya aşılanmamış ya da bağışıklık durumu bilinmeyen yetişkinler (özellikle 1980 sonrası doğumlular için Türkiye'de risk daha belirgin olabilir, ancak doktor değerlendirmesi esastır) için en az bir doz, bazı risk grupları (sağlık çalışanları, öğrenciler, uluslararası seyahat edenler) için iki doz önerilebilir.
• Suçiçeği (Varisella): Daha önce suçiçeği geçirmemiş ve aşılanmamış yetişkinlere, özellikle risk altındakilere (sağlık çalışanları, bağışıklığı baskılanmış hastalarla temas edenler, öğretmenler, yurtlarda kalanlar vb.) iki doz olarak önerilir.
• HPV (İnsan Papilloma Virüsü): Genellikle 9-26 yaş arası önerilmekle birlikte, daha önce aşılanmamış 27-45 yaş arası yetişkinler de doktorlarıyla görüşerek fayda/risk değerlendirmesi sonrası aşılanabilir. Rahim ağzı kanseri ve diğer bazı kanser türlerine karşı koruma sağlar.
• Meningokok: Özellikle riskli gruplar (dalağı olmayanlar, bazı bağışıklık yetmezlikleri, askeri personel, yurtlarda kalan öğrenciler, hastalığın yaygın olduğu bölgelere seyahat edenler) için önerilir.
• Zona (Herpes Zoster): Genellikle 50 yaş ve üzeri yetişkinlere, özellikle de 60 yaş üstüne, zona hastalığı ve komplikasyonlarını önlemek amacıyla önerilir (özellikle rekombinant zona aşısı).

Yetişkinlik dönemi aşı takvimi kişiye özeldir ve en doğru bilgi ve planlama için bir hekime danışmak gereklidir.

Çocuklar İçin Düzenli Aşılar

Çocukluk dönemi aşıları, bebekleri ve çocukları yaşamı tehdit edebilecek veya ciddi sağlık sorunlarına yol açabilecek pek çok bulaşıcı hastalığa karşı korumak için hayati öneme sahiptir ve Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenen bir takvim dahilinde ücretsiz olarak uygulanır. Bu takvim, doğumdan başlayarak okul çağına kadar uzanan bir süreçte Hepatit B, Verem (Tüberküloz), Difteri, Tetanoz, Boğmaca, Çocuk Felci (Polio), Hemofilus influenza tip b (Hib), Zatürre (Pnömokok), Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak (KKK), Suçiçeği ve Hepatit A gibi hastalıklara karşı bağışıklık sağlamayı hedefler ve çocuk sağlığının korunmasında temel bir rol oynar.

Türkiye'de Sağlık Bakanlığı tarafından uygulanan güncel Çocukluk Dönemi Aşı Takvimi'ne göre yapılan başlıca düzenli aşılar ve uygulama zamanları şöyledir:

• Hepatit B Aşısı: Doğumda (ilk doz), 1. ayın sonunda (ikinci doz), 6. ayın sonunda (üçüncü doz).
• BCG Aşısı (Verem/Tüberküloz): 2. ayın sonunda.
• DaBT-IPA-Hib Aşısı (Beşli Karma Aşı - Difteri, Boğmaca, Tetanoz, İnaktif Polio, Hemofilus İnfluenza Tip B): 2. ayın sonunda, 4. ayın sonunda, 6. ayın sonunda ve 18. ayın sonunda (Pekiştirme dozu).
• KPA (Konjuge Pnömokok Aşısı - Zatürre): 2. ayın sonunda, 4. ayın sonunda, 6. ayın sonunda ve 12. ayın sonunda (Pekiştirme dozu).
• KKK Aşısı (Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak): 12. ayın sonunda (ilk doz) ve 48. ayın sonunda (İlkokul 1. sınıfa denk gelir - ikinci doz).
• Suçiçeği Aşısı: 12. ayın sonunda.
• Hepatit A Aşısı: 18. ayın sonunda (ilk doz) ve 24. ayın sonunda (ikinci doz).
• DaBT-IPA Aşısı (Dörtlü Karma Aşı - Difteri, Boğmaca, Tetanoz, İnaktif Polio): 48. ayın sonunda (İlkokul 1. sınıfa denk gelir - Pekiştirme dozu).
• Td Aşısı (Difteri-Tetanoz): 13 yaşında (Ortaokul 8. sınıfa denk gelir - Pekiştirme dozu).

Bu aşı takvimi, çocukların yaşlarına ve gelişim dönemlerine uygun olarak planlanmıştır ve Aile Sağlığı Merkezleri (Sağlık Ocakları) tarafından takip edilerek uygulanır. Takvime tam uyum, çocuğun ve toplumun sağlığı açısından büyük önem taşır.

Çocuklar İçin Aşı Takvimi

Doğumdan hemen sonra Hepatit B aşısı ile başlayan aşılar; kalıcı sağlık sorunlarından, kişinin hayatlarına bile mal olabilen birçok hastalıktan büyük oranda koruyor. Peki ama çocuklarda ne zaman hangi aşının yapılması gerekiyor? Bu aşılarla hangi hastalıklar önlenebiliyor?

Hangi Ayda Hangi Aşılar Yapılmalı?

Çocukluk dönemi aşıları belirli bir takvim ayına (Ocak, Şubat gibi) göre değil, çocuğun doğumundan itibaren yaşına göre (örneğin 2. ayın sonu, 12. ayın sonu gibi) planlanır ve uygulanır.

Dolayısıyla "hangi ayda" sorusunun cevabı, çocuğun kaç aylık veya kaç yaşında olduğuna bağlı olarak değişir ve Sağlık Bakanlığı'nın aşı takviminde net olarak belirtilmiştir (örneğin doğumda Hepatit B, 2. ay sonunda Beşli Karma, KPA ve BCG, 12. ay sonunda KKK, Suçiçeği ve KPA pekiştirmesi gibi).

Bununla birlikte, takvim ayına bağlı olan tek yaygın aşı, genellikle 6 aylıktan büyük çocuklar ve yetişkinler için önerilen ve her yıl grip mevsimi başlamadan önce, yani çoğunlukla sonbahar aylarında (Eylül, Ekim, Kasım gibi) yapılması tavsiye edilen mevsimsel grip (influenza) aşısıdır. Diğer tüm rutin aşılar için doğru zamanlama, çocuğunuzun doğum tarihine göre hesaplanan ve Aile Sağlığı Merkeziniz tarafından takip edilen resmi aşı takvimine göre belirlenir.

Yetişkinlerde ise aşı takvimi şu şekildedir:

BCG (Verem-Tüberküloz aşısı)

Verem en bilinen şekliyle akciğerleri tutuyor. Bunun yanı sıra menenjit, kemik iltihabı, idrar yolları ve böbrek iltihabı gibi hastalıklara da neden olabiliyor. Aşı 2. ayda yapılıyor.

Boğmaca, difteri, tetanoz aşısı

Boğmaca özellikle küçük çocuklarda ağır ve inatçı öksürük nöbetleriyle seyreden tehlikeli bir hastalık. Öksürük nöbetleri öyle şiddetli oluyor ki bazen bebek nefes almakta büyük güçlük çekebiliyor. Doğumdan sonraki ilk 2 ay içinde bebekler henüz aşılanmadıkları için anne, baba ve bakıcı gibi bebekle yakın temasta olan kişilerin koruma amaçlı olarak doğum öncesinde aşılanmaları öneriliyor. Tetanoz iskelet kaslarında ciddi kasılmalarla kendini gösteren ve ölümcül olabilen bir hastalık. Yenidoğantetanozundan korumak için birincil aşılaması eksik olan her hamileye son doz en geç doğumdan 2 hafta önce olacak şekilde 1 ay arayla 2 doz yapılıyor. Difteri (Kuşpalazı) üst solunum yollarında tıkanıklığa kadar gidebilen bir hastalık. Kalp tutulumu ile ölümcül olabilen kalp yetmezliği ve sinir tutulumu ile de felce yol açabiliyor. Boğmaca, difteri ve tetanoz aşısı, karma aşı içinde 2, 4, 6, 18. aylar ve 4-6 yaş arasında yapılıyor.

Çocuk felci aşısı

Aşının 2 çeşidi var. İnaktif (ölü virüsten olan) aşı karma aşının içinde 2, 4, 6, 18. aylar ve 4-6 yaş arasında, canlı (zayıflatılmış virüsten yapılan) aşı ise 6 ve 18. aylarda ağızdan yapılıyor. Çocuk felci günümüzde başarılı aşı kampanyaları ile dünyadan silinme noktasına gelmiş durumda. 

Kızamık, kızamıkçık ve kabakulak aşısı

Ateş ve tüm vücutta yoğun döküntülerle kendini gösteren kızamık, hastalık sırasında orta kulak iltihabı, zatürre ve akut beyin iltihabına neden olabildiği gibi,hastalık sonrasında da GallianBarre Sendromu ve SubakutSklerozanPanensefalit hastalığına yol açabiliyor. Kızamıkçık daateş, lenf bezlerinin büyümesi ve vücutta ince döküntülerle karakterize bir hastalık. Çocukta ciddi enfeksiyona neden olmasa da hamile kadına bulaşması sonucunda düşük ve ölü doğuma yol açabiliyor. Ayrıca bebekte beyin, kalp ile göz dahil tüm vücudu tutabilen bir hastalık tablosu oluşturabiliyor.Kabakulak ise tükürük bezlerini tutan ve yanaklarda şişlik ve ateşle kendini gösteren bir hastalık. Hastalık sırasında görülebilen beyin ve zarlarının iltihabı, testis iltihabı ve kadında yumurtalıkların iltihabı yol açtığı önemli soruları oluşturuyor. Kızamık, kızamıkçık ve kabakulak aşısı 9 ve 12. aylar ile 4-6 yaş arasında karma aşı olarak yapılıyor.

Pnömokok aşısı: Pnömokok bakterisi zatürrenin yanı sıra orta kulak iltihabı, menenjit ile kemik iltihabı gibi hastalıklara da neden olabiliyor. Aşı 2, 4, 6 ve 12. aylarda yapılıyor.

Su çiçeği (Varisella) aşısı: Suçiçeği vücutta ateş, sulu ve kaşıntılı döküntü ile karakterize bir hastalık. Yenidoğan bebekler ve erişkinlerde ağır hastalık tablosu oluşturabiliyor. Örneğin beyincik ve beyin iltihabı ciddi problemler oluşturabiliyor. Nadiren de GullianBarresendromu yapabiliyor. Aşı 12 ay ve 4-6 yaş arasında uygulanıyor.

Hepatit A aşısı: Hepatit A virüsü sarılık bulantı kusma halsizlik gibi bulguları olan akut hepatit tablosuna sebep oluyor. Nadiren de olsa karaciğer yetmezliğine yol açabiliyor. Aşı 18 ve 24. aylarda yapılıyor.

Rotavirüs aşısı: Rotavirüs çocuklarda en sık görülen ishale sebep oluyor. Özellikle 1 yaşından küçük bebeklerde kusma, ishal, ateş ve iştahsızlıkla seyreden, süresi 1 hafta 10 günü bulabilen ağır bir hastalık tablosu yaptığı için önemli. Rota virüsü için iki aşı mevcut. Bu aşılar 6 aydan önce 2 ay arayla yapılıyor. Bunlardan biri 2 doz diğeri 3 doz uygulanıyor.

Meningokok aşısı:  Meningokok bakterisi ağır bir hastalık tablosu olan vemeningokoksemi denilen hastalığa sebep olabiliyor. Aşının 9-12 aylarda 2 doz veya 12. aydan itibaren tek doz yapılabilen 2 çeşidi mevcut

İnfluenza virüs (grip aşısı): Ateş kas ağrıları öksürük boğaz ağrısı yapan ve bazen zatürreye sebep olan bir tablo oluşturuyor. Her yıl ekim sonu ile kasım aylarında yapılması öneriliyor.

Human Papilloma Virüs (HPV) aşısı: HPV genital bölgede siğiller ve kadınlarda rahim ağzı kanserine sebep olabilen bir virüs. 9 yaşından itibaren 3 doz yapılıyor.
 

Aşı takvimi eksiksiz tamamlanmalı

Aşılar, sadece kişisel sağlığı ilgilendiren hastalıklarla ilgili koruma sağlamayıp, halk sağlığını tehdit edebilecek bulaşıcı hastalıklarda da koruma sağlar. Bu nedenle aşılar kişisel tercihlere bırakılmamalı, devletin önerdiği aşı takviminin eksiksiz tamamlanması sağlanmalıdır.